مرکز بهداشت شرق تهران

ریزمغذی ها

ریزمغذی ها ( مواد معدنی  شامل  کلسیم، فسفر، آهن، روی و... و ویتامین های مختلف) از جمله مواد  غذایی هستند  که بدن به میزان کمی از آن ها احتیاج دارد، اما در عین حال کمبود  هر یک از آن ها بیماری های مختلفی را در انسان  ایجاد می کند. سالمندان  به علت کاهش دریافت غذاهای غنی از ویتامین ها و مواد معدنی، مستعد کمبود ریزمغذی ها هستند. شیوع  کمبود مواد غذایی و سوءتغذیه  در میان سالمندان بسیار سالخورده، زنان و نیز سالمندانی که ساکن مراکز نگهداری هستند، بیشتر است. ریزمغذی ها برای حفظ عملکرد جسمی و شناختی سالمندان بسیار ضروری هستند و دریافت ناکافی آن ها می تواند منجر به تهدید سلامت و پیشرفت بیماری های خاص در آن ها شود.

1 . ویتامین ها

   ویتامین :A در سبزی ها و میوه های زرد، نارنجی، قرمز یا بنفش و نیز سبزی های برگ سبز، رنگدانه های طبیعی وجود دارند که بدن نمی تواند آن ها را بسازد و باید از مواد غذایی دریافت شوند. گروهی از این رنگدانه های طبیعی در بدن به ویتامین A تبدیل می شوند. از طرف دیگر، منابع حیوانی مانند گوشت ها، ماهی، زرده تخم مرغ و شیر غنی شده نیز می توانند منابع ویتامین A باشند.

   ویتامین C: یک ویتامین محلول در آب است که در مرکبات، سبزی های برگی، توت فرنگی، خربزه، گوجه فرنگی ،کلم بروکلی، فلفل و... وجود دارد و بدن انسان نمی تواند آن را تولید کند.

   ویتامین D: منبع اصلی ویتامین D، نور خورشیددر هنگام ظهر (بین ساعت ده صبح تا سه بعدازظهر) است که با بیست دقیقه قرار گرفتن مستقیم( و نه از پشت شیشه) در این نور، می توان نیاز روزانه به ویتامین D را تأمین کرد. هر چه فرد به طرف میانسالی و پیری جلوتر میرود، قابلیت پوست برای تولید ویتامین D از طریق نور خورشید کم تر می شود. ویتامین D به طور طبیعی در منابع حیوانی مانند شیر غنی شده، ماهی آب های شور و روغن کبد ماهی به صورت پیش ویتامین وجود دارد. این پیش ویتامین در کلیه ها به شکل فعال ویتامین D تبدیل می شود. مقدار نیاز به ویتامین 600 ،D واحد برای افراد تا سن  هفتاد سالگی  800 واحد برای افراد هفتاد سال به بالاست. این مقدار را می توان با مصرف ماهانه یک عدد قرص ژله ای پنجاه هزار واحدی درصورت عدم کمبود این ویتامین تأمین کرد.

   ویتامین E: کمبود این ویتامین نادر است و فقط در شرایط خاصی که به هر دلیل فرد دچار اختلال  و اشکال در جذب چربی باشد، دیده می شود. مهم ترین منابع خوراکی این ویتامین، روغن های مایع خورا کی، مغز دانه ها، جوانه غلات  و حبوبات، شیر و تخم مر غ تازه و انواع گوشت تازه هستند.

   ویتامین های گروه ب: ترکیبات مختلفی هستند که در مخمر آبجو، جگر سیاه، غلات  کامل، برنج قهوه ای، مغزها، شیر، تخم مر غ، گوشت، ماهی، میوه، سبزی های برگ سبز و سایر مواد غذایی وجود دارند.

ویتامین های گروه B عبارتند از:

   ویتامین ₁B: کمبود آن باعث بیماری «بری بری» می شود که علائم آن شامل کم خونی، تحلیل و ضعف عضلات، گرفتگی عضلات  پاها و تشنج است. کمبود این ویتامین نادر است و اغلب در افراد معتاد به الکل رخ می دهد؛ زیرا الکل جذب آن را از روده مختل می کند.

   ویتامین ₂B: کمبود آن باعث پوسته پوسته شدن پوست، شیار گوشه لب ها و التهاب گلو می شود.

   ویتامین ₃:B برای سوختن غذا در بدن، سلامت پوست، اعصاب و دستگاه گوارش ضروری است. کمبود آن باعث بیماری «پا گر» می شود که با اسهال، التهاب پوستی، زوال عقل و در نهایت مرگ ظاهر می شود.

   ویتامین ₆B: این ماده برای تجزیه کربوهیدرات ها، پروتئین ها ،چربی ها و تولید گلبول های قرمز ضروری است .کمبود  آن نادر است و در معتادان به الکل دیده می شود. کمبود  دریافت این ویتامین باعث التهاب پوست، التهاب حلق، اختلال اعصاب محیطی، گیجی، ناهماهنگی در اندام ها و بیخوابی می شود.

   ویتامین ₉B ( اسید  فولیک): این ویتامین همراه با ویتامین ₁₂B در تولید ماده وراثت سلولی ) دی. ان. آ نقش دارد و در تولید هموگلوبین نیز تأثیرگذار است. اسید  فولیک توسط با کتری های معده و روده ساخته می شود و کمبود آن باعث کم خونی، اختلال  رشد  و التهاب حلق می شود  که مشابه علائم  کمبود ویتامین ₁₂B است. اسید فولیک تقریباً در همه غذاهای طبیعی یافت می شود و کمبود آن در معتادان به الکل و افراد مبتلا به سوء جذب چربی دیده می شود. با حرارت دادن غذاها، بخش اعظم اسیدفولیک از بین می رود.

    ویتامین ₁₂B: برای تجزیه کربوهیدرات ها ،پروتئین ها و چربی ها، تولید هموگلوبین و حفظ لایه های عصبی لازم است و به عنوان یک عامل کمکی در تولید و ترمیم دی. ان. آ هم نقش دارد. ویتامین ₁₂B ذخیره شده در کبد نیاز سه سال فرد را تأمین می کند. جذب آن نیازمند موادی است که از سلول های دیواره معده ترشح می شود. سوء جذب ویتامین ₁₂B در اثر تحلیل رفتن معده دیده می شود  که در بیش از چهل درصد سالمندان  بالای هشتاد سال دیده می شود. کمبود ویتامین ₁₂B می تواند باعث نوعی کم خونی شدید شود و اختلالات  شناختی و اعصاب محیطی ایجاد می کند. میزان نیاز به این ویتامین در سالمندان 4/2 میلی گرم در روز است.

2.مواد معدنی

مواد معدنی  در بدن موجودات ساخته نمی شوند. بیشتر مواد معدنی  رژیم غذایی ما یا به صورت مستقیم از گیاهان و یا به شکل غیرمستقیم از منابع حیوانی به دست می آیند و در آب هم به میزان کمی وجود دارند.

آهن

بخش اصلی بسیاری  از پروتئین ها و آنزیم هاست و در تولید هموگلوبین خون( ماده اصلی موجود در گلبول های قرمز خون که به انتقال اکسیژن و دی اکسید کربن کمک می کند) نقش دارد. آهن به دو شکل  هم و غیر هم در رژیم غذایی وجود دارد. آهن هم، در غذاهای حیوانی حاوی هموگلوبین (مانند انواع گوشت  ها) و آهن غیر هم، در منابع  غذایی گیاهی(مانند عدس، لوبیا، برنج، ذرت، سویا  و گندم) موجود است. مقدار  آهن مورد نیاز در زنان 91 تا 50 س ال ،18 میلی گرم روزانه است و در مردان در این سن 8 میلی گرم است؛ در حالی که این مقدار در بالای پنجاه سال، در هر دو جنس برابر 8 میلی گرم است. کمبود آهن، مهمترین اختلال  کمبود تغذیه ای در جهان است و تقریباً 80 درصد مردم دنیا درجاتی از کمبود آهن دارند، ولی فقط ۳0درصد ممکن است کم خونی فقر آهن داشته باشند .کم خونی فقر آهن در اثر دریافت کم آهن از مواد غذایی، جذب ناکافی آن و یا از دست دادن خون رخ می دهد. کمبود آهن را می توان با دادن مکمل های آهن (مانند فروس سولفات) اصلاح کرد. عوارض گوارشی مصرف بیش از حد آهن و مصرف مکمل های حاوی آهن، به صورت تهوع، استفراغ، یبوست، اسهال، تیرگی رنگ مدفوع و احساس  ناراحتی در شکم شایع است.

کلسیم

کلسیم برای رشد و تکامل طبیعی استخوان ها و دندان ها لازم است. سالمندان به علت کافی نبودن مقدار ویتامین در رژیم غذای، کاهش تولید فرم فعال ویتامین در کلیه ها و به مقدار کافی قرار نگرفتن در معرض نور خورشید) به ویژه در سالمندان ی که کم تر از خانه خارج می شوند و یا ساکن مراکز نگهداری هستند)، در معرض خطر کمبود ویتامین Dو در نتیجه کاهش جذب کلسیم  قرار دارند. نتیجه این کمبود، تحلیل توده استخوانی و افزایش خطر شکستگی استخوان در سالمندان است. در زنان یائسه و مردان بالای 65 سال، به علت کاهش توده استخوان، کاهش جذب کلسیم، کاهش سطح  ویتامین D و تغییرات قابل توجه در سوخت و ساز  استخوان، عملکرد بدن در تنظیم کلسیم با اشکال مواجه می شود و در نتیجه، نیاز به کلسیم برای پیشگیری از تحلیل توده استخوانی افزایش می یابد.

استفاده از مکمل های ویتامینD، می تواند  باعث بهبود تعادل کلسیم  و کاهش خطر شکستگی استخوان در سالمندان  شود. ویتامین Dعلاوه  بر مکمل ها، می تواند با قرارگرفتن در مقابل نور خورشید و مصرف لبنیات غنی شده  با ویتامین D، روغن کبد ماهی و ماهی های چرب تأمین شود. مقدار بالای این ویتامینD می تواند خطراتی مانند افزایش کلسیم خون یا افزایش دفع ادراری کلسیم را به دنبال داشته باشد. برخی از داروها مانند داروهای ضد تشنج می توانند سوخت و ساز  ویتامین D و مواد معدنی  موجود در استخوان را تغییر دهند. 

بنابراین، سالمندانی که داروهای ضد تشنج  استفاده می کنند، باید مراقب دریافت کلسیم کافی باشند. بی تحرکی باعث کاهش استخوان سازی و سریع ترشدن  کاهش توده استخوانی در سالمندان  بستری  و یا سالمندانی می شود که دارای ناتوانی هستند. شیر و فرآورده های لبنی بهترین منبع کلسیم برای سالمندان به شمار می روند. گاهی عدم تحمل لاکتوز ( قند موجود در شیر) در برخی سالمندان باعث می شود تا آن ها مصرف شیر و فرآورده های لبنی را حذف یا کم تر کنند. در حالی که می توان کلسیم را با خوردن شیر بدون لاکتوز یا مصرف سایر منابع دارای کلسیم) مانند کلم بروکلی، کاهو، حبوبات، کنسرو ماهی های ریز با استخوان) تأمین کرد. درصد کمی از سالمندان نیاز روزانه خود به کلسیم را می توانند از غذا تأمین کنند؛ در نتیجه، استفاده از مکمل های کلسیم در این گروه سنی توصیه می شود. لازم است کلیه سالمندان حدود نیم یا یک سوم میزان مورد نیاز ویتامین D خود را از طریق مکمل به صورت روزانه یک عدد قرص حاوی 400 یا 500 میلی گرم کلسیم  یا کلسیم  دی حاوی 004 واحد ویتامین D دریافت نمایند.